Istória pesoál relasaun ho konsulta popular iha Timor-Leste 30 Agosto no 4 setembru1999

Istória pesoál relasaun ho konsulta popular iha Timor-Leste 30 Agosto no 4 setembru1999

Zyzy Silva Bento

Ho inspirasaun hosi belun Maubere, liu husi nia artigu sira ne’ebé nia publika espesiál nia artigu kona-ba loron konsulta popular no ninia istória kona-ba partisipa iha votasaun. ha’u koko atu hakerek artigu ida ne’ebé ha’u rasik seidauk halo antes ida ne’e no la hatene atu komesa hosi ida ne’ebé. Mai tanba ha’u hakarak hakerek duni, agora sai artigu ida ne’ebé mai husi espresaun imajináriu ida ne’ebé refleta ba istória sira ne’ebé ha’u liu liga ho loron konsulta popular dia 30 fulan Agostu 1999. Ha’u hakarak hakerek no rai hela, atu evita istória sira ha’u nia ha’u la haluha ka la konsege hakerek.

Ha’u nia naran Regina Maria da Silva soares, moris iha Baucau, 2 de Fevreiru de 1982, oan hosi Maria de Fátima Aleixo da Silva no Adolfino Soares ho naran revolusionáriu “PANGKAS”. Ha’u nia papa, Señór Venancio Oka  ho Señór Paul Assis Belo Balac  iha 1975  sai hanesan Komandante Seksaun Brigada Choque , ne’ebé lidera hosi Comandante Geral Reinaldo Quilic, momentu ne’ebá papa iha elementu na’in 10, ida mak  Señór  Derok Masin ema ne’ebé esparto iha momentu ne’ebá, 

Ha’u nia pai nudár militante FRETILIN nian dezde hahú revolusaun no família tomak kaer kedas principio “ukun rasik an”. Depois de Militár Indonesia sira hale’u ona papa sira iha Campo Aviação. Sira hotu konsege fahe malu iha momentu ne’ebá. Depois de fila mai hela fatin iha 1977, papa sira mós komesa ho planu atu halo Kaixa Clandestina maibé konsege fahe malu tanba military Indonesia konsege hatene. Iha 1984 papa sira hala’o fali funsaun hanesan Canal de Informasaun ba kona ba movimentu Militár Indonesia sira nian ba Avo enfermeiru Agusto Gusmão hodi hato’o ba ita nia komandante Maubuti iha Ai-Laran hodi bele halo estratéjia ba sira nia movimentu no fó sasán ba komandante sira liu hosi Sr. Venancio Lelalai kaixa Paco.

Ho espíritu ida ne’e ami nia papa kuda hela mai ami oan sira atu kontinua servisu no kontribui ba ukun rasik an.  Ha’u rasik la halo buat barak iha momentu ne’ebá, ha’u rasik so ajuda ha’u nia papa atu fase foto iha studio. Uluk ami iha Studio foto ho naran” ESTUDIO FOTO REMAJA” iha ne’ebá ami hasai no fase eskola oan sira nia foto no mós ema sira ne’ebé atu halo KTP nia foto, papa halo langanan ho eskola barak inklui mós eskola sira iha Quelicai no Baucau.

Iha Quelicai ami la hasai de’it alunos sira nia foto maibé hasai mós maun alin sira ai-laran nia foto, ha’u la koñese maun alin sira ne’e mak se, ikus mak ha’u hatene katak ami hasai sr.  “Maubuti” ho nia elementu sira nia foto, tanba momentu ne’ebá Tim SAKA konsege kaer ha’u nia maun Ocubonu no Sico Misticho bainhira sira fila hosi Quelicai depois de hasai tiha foto.  Sira konsege foti motor ne’ebé sira uza, no momentu ne SAKA sira mai kedas uma hodi ho armas kompletu, iha momentu ne’ebá ami família tomak ta’uk no ami hotu la sai fatin ida, hamutuk de’it iha uma to’o foto ne’e prontu, (momentu ne uza rolo, nune’e sira hein to Clice foto ne prontu).

Ha’u nia mama nia lilin iha oratorio la mate, (Ida ne’e atu dehan saida? Mama mak sunu lilin iha oratorio?) ami hotu halo orasaun atu buat hotu bele mosu tuir Aman Maromak nia hakarak, no Inan Maria Auxiliadora rona ami nia orasaun o hatudu milagre duni iha momentu ne’ebá “Gracas ao Deus “papa konsege ko’a sai Maun boot sira nia Clice no hela mak estudante sira. Depois de hare ida ne’e SAKA sira fila ba sira iha fatin maibé ami   sente la seguru tanba ema komesa tau matan ba ami. Ami nia situasaun momentu ne’ebá iha persegisaun nia laran, kuantu mais sira ameasa, ami nia korajen ba ukun rasik an mós aumenta, la’ós de’it ami maibé kuaze ema barak ne’ebé ami hatene, militár indonézia nia kaer no tortura maibé la hatún sira nia korajen no firme luta kontinua ba ukun rasik an.

Kontente wa’in mosu bainhira rona katak ita atu halo eleisaun iha dia 30 de Agostu de 1999, iha faze preparasaun ami família ne’e hetan knar atu halo edukasaun votante ba inan aman sira liu hosi vizita uma iha Bairo Central, Bahu Baucau. 

Ami sempre iha hanoin ida de’it iha ami nia fuan katak ita tenke ukun an, uza informasaun kona-ba ema mate iha fatin-fatin, joven sira la livre liu-liu joven mane sira, inan feton sira sai mós vítima ba militár sira nia hahalok at. Ita tenke ukun an atu ita livre hala’o ita nia moris, ita nia oan sira moris iha dame no domin nia laran ita nia rain bele hetan pás no hakmatek. uza ida ne’e hosi convence ita nia inan aman sira atu bele hili CNRT iha Momentu ne’ebá.  Mama mak hala’o knar ida ne. sente ta’uk no ameasado entaun ami tenke hala’o sub subar.

Momentu ne’e ita la hanoin katak se ita ukun an ita atu hetan osan hosi ne’ebé, ita hetan nesesidade bázika sira hosi ne’ebé mós ita la hanoin kona, ita so hanoin de’it ona katak ita tenke ukun a para militár sira bele sai hosi ita nia rain. Ida ne’e hatudu mai ita katak maske Indonézia nia supreme midar, sira nia ikan lata midar maibé la sosa no manán ita nia konsiénsia ba sira, bele kolabora husi ibun no liafuan maibé kontraditoriu husi hahalok no kontinua servisu ba nasaun revolusionáriu Maubere!

Dia 30 de Agostu de 1999, to’o ona tempu atu ita bele ba tuir eleisaun no ha’u nia primeira eleisaun iha momentu ne’ebá. Ami família tomak ba tuir eleisaun ne’e iha eix SDK Teulale actual ESSA Teulale Baucau. Momentu ne’e ha’u gravida hela maibé la hamenus ha’u nia entuziazmu atu tuir eleisaun ida ne’e tanba ho eleisaun ne’e ha’u bele fó ha’u nia kontribuisaun konkretu liu tan ba ha’u nia rain nia liberdade no ukun rasik an.

Ho laran taridu hein rezultadu eleisaun. loron 4 de’it maibé sente katak oras ne’e halai kleur tebe-tebes. Dia 4 de Setembru ita rona ona katak CNRT-Ukun rasik an mak manán iha eleisaun ne’e, ami hotu kontente, família tomak husu parabens ba malu.  Iha momentu ne’e iha Baucau militár sira komesa tiru ba mai maske sira la tiru kona ema ida iha momentu ne’ebá, maibé kilat nia lian halo ita trauma tebes. Entaun mama no papa tenke haruka ha’u ho ha’u nia kaben Helven Bento ba FATUMACA ba ha’u nia Avó enfermeiru Agusto Gusmão nia uma tanba ha’u nia kondisaun momentu ne’ebá gravida ho fulan 7 no ha’u trauma tebes ho kilat nia lian too ha’u rona de’it musica LEMORAI mós la bele iha momentu ne’ebá.

Maske trauma maibé laiha buat seluk ne’ebé halo ha’u kontente liu iha momentu ne’ebá. Maske ema barak mak fó nia votu, husi ema ida-idak inklui ha’u nia votu mak ohin loron ita nia rain moris nudár nasaun ida mesak no títulu Repúblika Demokrátika Timor-Leste. Orgullu tebes sai oan ida ba rai doben ida ne’e, rai doben ida ne’ebé ninia estadu estabelesidu husi mate no ran barak nia lee, harii husi terus no sofrementu oin-oin hodi ikus mai, ema hotu moris seguru iha nasaun ida ne’e.

“ITA UKUN AN ONA”

Obrigada Nai, Obrigada Inan Maria Auxiliadora, obrigada ba matebian sira ne’ebé mate tanba rai ne’e ho imi nia Benção ita hetan ona Rai Timor nia Liberdade. Obrigadu mós ba Pae no mae tanba sira nia korajen no moras as la monu ba lasu militár Indonézia nia, obrigadu barak ba matan dalan tomak povu nian tanba imi nia dedikasaun no korajen konsege lori povu no nasaun ne’e too pontu final ida ne’ebé revolusionáriu sira tomak deseju antes.

Foto Komandante Falintil Maubuti

Husu ba ukun na’in sira, joven sira, ita tomak…. uluk ita uza liafuan ida katak ita hakarak moris livre, laiha presaun nia laran, ita hakarak moris iha Dame, Domin no Paz nia laran hosi hamosu lema ida katak “Mate Ka Moris Ukun Rasik an” hosi principio hirak ne’e mak ita convence ita nia maluk sira hotu, ita fó liman ba malu hodi hetan ukun rasik an.

Agora kontinua fó liman ba malun nudár maun no alin no feton no naan hodi kontinua simu misaun foun hodi lori rai ne’e nia dezenvolvimentu ba oin no ho dedikasaun no sakrifisiu tan atu ita nia sosiedade bele moris ho sirkunstánsia justisa sosiál no justisa ekonómiku. A Luta Kontinua!

“TAN NE’E MAI ITA HOTU HAMUTUK FO LIMAN BA MALU ATU CRIA DAME, DOMIN NO PAZ IHA ITA IA RAI”

Obrigada wa’in